محله های قدیمی اصفهان

فضای داخلی کبوترخانه ها تعداد بسیار زیادی بالکن های کوچک با الگوی شطرنجی داشته که به صورت یکپارچه دیوارهای داخلی را پوشانده و به عنوان لانه مورد استفاده ی کبوترها بوده است. ابعاد حفره های مختص لانه ی کبوترها 20 در 20 در 28 سانتی متر با یک ورودی در لبه ی هر کدام است. دیوارها به سمت فضای داخلی شیب داشتند تا فضله ی کبوترها مستقیم به داخل حفره ی مرکزی افتاده و خشک شود. این برج ها سالی یکبار باز می شدند تا فضولات جمع آوری شوند. جالب است بدانید که در قرن هفدهم میلادی هر 5.5 کیلوگرم از این فضولات 4 پنس انگلیس قیمت داشته است.

کبوترخانه های اصفهان ، شاهکار صفویان

مدل قرارگیری شطرنجی لانه ی کبوترها باعث بهینه سازی در استفاده از فضا، افزایش تعداد سوراخ ها و به حداقل رساندن وزن و مواد ساختمانی بوده است. دیوارهای داخلی با قوس ها، سقف های طاقدار، راه پله های دورانی و حائل های داخلی و خارجی محکم کاری می شدند. در ساخت این کبوترخانه ها به ندرت از چوب استفاده می شده و علی رغم سابقه ی طولانی در ساخت آنها، هیچ دو نمونه ای شبیه به هم نیستند.

 نکته ی جالب درباره ی این کبوترخانه ها این است که پرنده ها برای زندگی در این برج ها به اسارات گرفته نمی شدند و از روی غریزه در آنها لانه می کردند چرا که ساختار این کبوترخانه ها شبیه صخره ها و شکاف هایی است که کبوترها دوست دارند در آنها لانه هایشان را بسازند، جفت گیری کرده و بچه های خود را پرورش دهند. در این کبوترخانه ها، غذا برای کبوترها فراهم نیست. در طول روز دسته ی کبوترها برای پیدا کردن غذا و آب به بیرون می روند وشب ها دوباره به برج های کبوتری باز می گردند.

کاربرد اصلی فضله ی کبوترها به عنوان کود بوده، اما در صنعت چرم نیز کاربرد داشتند و برای نرم شدن چرم مورد استفاده قرار می گرفتند. از تمام اینها مهم تر می توان به استفاده از فضولات در تولید باروت اشاره نمود.

همانگونه که گفته شد بعد از روی کار آمدن کودهای شیمیایی، کبوترخانه ها از دور خارج شده و استفاده از فضله ی کبوتر نیز به فراموشی سپرده شد. از 300 کبوترخانه ی باقیمانده در اطراف اصفهان، 65 تای آنها در لیست میراث فرهنگی قرار گرفته و حفاظت می شوند. برخی از این کبوترخانه ها همچنان گروه هایی از کبوترهای وحشی را به خود جلب می کنند که علی رغم سقف های ریخته ی این سازه ها، دیوارهای ترک خورده و وضعیت عمومی نامساعد، در این سازه ها سکنا می کنند.